मोजच्या भट्टीवरून

माझा मित्र किशोर काठोले पालघर जिल्ह्याच्या वाडा तालुक्यातल्या मोज नावाच्या गावात जिल्हा परिषदेच्या शाळेत शिकवतो. काही दिवसांपूर्वी सहज गप्पा मारताना त्याने मला त्यांच्या शाळेतल्या कातकरी पाड्यावरील मुलांबाबात सांगितले. या मुलांनी शाळेत यावे, टिकावे, रमावे म्हणून गेली दोन वर्षे किशोर आणि त्याचे सहकारी प्रयत्न करतायत. ही मुले शाळेत येऊ लागली आहेत हे खरे, पण अजून म्हणावी अशी रुळलेली नाहीत. काही जण सारखी गैरहजर राहतात, आणि जी हजर राहतात त्यांनाही शाळेच्या कामकाजात फार रस वाटत नाही. या मुलांपैकी बऱ्याच मुलांचे  पालक गावाच्या जवळच असणाऱ्या वीटभट्टीवर काम करतात आणि या कामानिमित्त तिथेच भोंगा बांधून राहतात. मुलेही तिथेच जाऊन राहतात आणि मग त्यांना शाळेत आणणे अजूनच कठीण बनते. परिणामतः शाळेतील इतर मुलांच्या तुलनेत ती बरीच मागे पडली आहेत.   

खरेतर किशोर एक संवेदनशील व प्रगल्भ शिक्षक आहे. तो आणि त्याचे एक सहकारी वाघ गुरुजी यांनी स्वतःच्या मुलांना त्यांच्या जिल्हा परिषद शाळेतच दाखल केले आहे. त्यांच्या शाळेत चांगले शिकवले जाते हे पाहून आसपासच्या गावातील काही मध्यमवर्गीय पालकांनी त्यांची मुलेही मोजच्या शाळेत घातली आहेत. पण या सगळ्या यशाच्या पार्श्वभूमीवर किशोरला खंत वाटत होती ती या कातकरी मुलांच्या मागे पडण्याबाबत. आम्ही दोघे या विषयावर जवळ जवळ तासभर बोललो. त्यातून एक बाब जाणवली ती म्हणजे शाळेत आपण जे शिकवू पाहतो आहोत ते आणि या मुलांचे आयुष्य यात फारसा संबंध दिसत नाही. कदाचित म्हणूनच त्यांना शाळेच्या शिक्षणात रस वाटत नसावा.  शिक्षणाचा आशय आणि पद्धत जर मुलांच्या जीवनाशी सुसंगत केली तर या मुलांना शिकण्यात रस वाटू शकेल, आणि हे करायचे असेल तर या मुलांचे जगणे आधी समजून घ्यायला हवे असे आम्हाला वाटले. 

त्यासाठी आम्ही दोघांनी जमेल तसे वीटभट्टीवर जायचे ठरवले आणि चार दिवसांपूर्वी सकाळी सात साडेसातच्या सुमारास वीटभट्टीवर पोहचलो. किशोर गुरुजी  आलेला पाहून राहुल धावत आमच्या गाडीकडे आला तर बाकी काही मुले गुरुजी आलेला पाहून पळून जाऊन भोंग्यात लपली. कडाक्याच्या थंडीत अंगात स्वेटर घालून, कान बांधून आम्ही भट्टीवर पोचलो होतो. तिथे बहिणीने उचलून घेतलेल्या लहानग्या वृषालीला पाहून मनोमन लाज वाटली. तशा त्या थंडीत अंगात झबलेही न घातलेली वृषाली आमच्याकडे कुतूहलाने पाहत होती.

पळत आलेला राहुल उत्साहाने आम्हाला भट्टीवर काय काय कामे चालतात ते दाखवू लागला. विटा बनवण्यासाठी माती भिजवायचे खड्डे कुठे आहेत, राबिट बनवायचे यंत्र कुठे आहे, एका घोड्यात किता विटा असतात, हारोली म्हणजे काय, विटांच्या मातीत किती राबिट घालायचे – अनेक गोष्टी त्याने आम्हाला दाखवायला सुरुवात केली.

राहुलच्या मदतीने मला आणि किशोरला या मुलांच्या जगाचे दार किलकिले झाले आहे.आम्ही ठरवले आहे की या जगात शिरायचे, शिक्षणशास्त्राचे भिंग वापरून त्यांचे जग निरखायचे आणि या मुलांना शिकवण्याची वाट शोधायची. आम्ही आमच्या प्रयत्नात यशस्वी होऊ की नाही हे आम्हाला माहिती नाही. पण हे नवे आव्हान आम्हाला दोघांनाही खुणावते आहे एवढे नक्की.

                                                                    क्रमशः