पाककुत्री !

आज भट्टीवर गेल्या गेल्या मुलांच्या खाद्यसंस्कृतीचे दालन आम्हाला खुले झाले. अमितने काकडीची भजी कशी करायची ते लिहिले होते तर राधीने तिळगुळाची पाककृती लिहिली होती. “सक्रातीला मीनी तिलगूल केला होता.” असे तिने ठसक्यात सांगितले. पूजाने भात कसा शिजवायचा हे लिहिले होते आणि चंद्रिकाने मटाराची भाजी कशी करायची हे लिहून आणले होते. पूजाला जवल्याच्या भाजी बद्दल लिहायचे होते तर वैशालीला सोया वड्याच्या भाजी बद्दल. पण त्यांनी किशोरला सांगितले, आम्हाला लिहिता येत नाही तर तूच लिहून दे. मग किशोर त्यांच्यासोबत लिहायला बसला.

मुलींच्या जिव्हाळ्याचा विषय असल्याने त्यांना खूप काही सांगायचे होते. त्या भाजी करताना इकडचे तिकडचे बरेच काही सांगायच्या. भाजी करताना आधी काय केले, मग काय केले, शेवटी काय केले असा काही क्रम त्यांच्या सांगण्यात येत नव्हता. ‘तीन उकल्या आल्यावर जवला शिजतो’ हे आधी सांगतील तर ‘जवल्यात घालायला कांदे कापावे लागतात’ हे नंतर! त्यांना थोडावेळ बोलू दिल्यावर तुम्ही भाजीला सुरुवात कशी करता, मग काय करता, शेवटी भाजी कशी तयार होते, असे प्रश्न विचारून त्याच्या सांगण्यातला फापटपसारा कमी करून किशोरने दोघींनाही त्यांच्या त्यांच्या भाज्या कशा करतात हे लिहून दाखवले.

अमित, राधी, चंद्रिका, पूजा, राहुल यांनी बऱ्यापैकी लिखाण केले होते. त्यांचे लिखाण पाहता त्यांना पाककृती हा लेखन प्रकार कसा असतो हे सांगावे असा निर्णय आम्ही घेतला. मी सगळ्यांना समोर घेऊन बसलो आणि म्हणालो,

“तुम्ही आज पदार्थ कसा बनवायचा हे लिहिलेत ना? तशीच मोठी माणसंपण लिहितात.”

“कशाला?”  मुलांच्या चेहऱ्यावर आश्चर्य दिसले.

“कारण, ज्यांना तो पदार्थ बनवता येत नाही ते वाचतात आणि तो पदार्थ बनवतात” मी सांगितले. मुलांनी मान डोलावली. विषय पुढे नेण्यासाठी मी म्हणालो,“ एखादा पदार्थ कसा बनवायचा हे लिहून ठेवले तर त्याला त्या पदार्थाची पाककृती म्हणतात. राधीने तिळगूळाची पाककृती लिहिली आहे.”

मी हे सांगताच सगळी फिदी फिदी हसू लागली. मला काही कळेना ती का हसतायत ते.

“ आता यात हसण्यासारखे काय आहे?”  मी दटावले. तरी यांचे हसणे काही थांबेना. मग त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून मी अमितला विचारले, “ तू कशाची पाककृती लिहिली आहेस सांग बरं.”

“पाककुत्री?” अमितने विचारले. त्याने पाककुत्री म्हणताच सगळी खदाखदा हसत सुटली.

“अच्छा, म्हणून मघापासून खसखस पिकली होती होय?” मग मी आणि किशोर ही त्यांच्या हसण्यात सामील झालो. आमच्या एक गोष्ट लक्षात आली की मुले शब्दांतील आवाजांशी खेळतायत, त्यातून होणाऱ्या विसंगतीवर हसतायत. पाककृती ऐवजी ते पाककुत्री असे परत परत म्हणून हसत होते. खरेतर भाषाशिक्षणाच्या दृष्टीने ही बाब फार महत्त्वाची आहे. पण दुर्दैवाने असा भाषिक विनोद करता येणे ही क्षमता आपण शिक्षणव्यवहाराच्या परिघाबाहेरच ठेवली आहे.

हसण्याचा भर जरा ओसरल्यावर आम्ही त्यांना सांगितले की काही माणसे पदार्थ कसे बनवतात याची पुस्तके लिहितात. इतर माणसे त्यांची पुस्तके वाचून पदार्थ बनवू शकतात. पण त्यांना ते फारसे पटल्यासारखे दिसले नाही. म्हणून पाककृतीचे एखादे पुस्तक नेऊन त्यांना दाखवायचे असे आम्ही ठरवले. दुसऱ्या दिवशी पाककृतीचे एक पुस्तक घेऊन आम्ही भट्टीवर गेलो. त्या पुस्तकातील कांद्याच्या भज्यांची पाककृती वाचून दाखवली. पाककृतीची भाषा कशी असते हे मुलांना लक्षात आणून द्यायचा प्रयत्न केला. पण तो काही फारसा यशस्वी झाला नाही. भाषेपेक्षा ‘भज्यां’भोवतीच चर्चा जास्त घुटमळली. पुस्तकात भजी करण्याची दिलेली पाककृती आणि त्यांच्या घरची भजी बनवण्याची रीत यांची तुलना मुले करू लागली.

पाककृतीच्या पुस्तकासोबत आज भट्टीवर येताना किशोरने मुळ्याच्या भाजीची पाककृती लिहून तिच्या पट्ट्या कापून आणल्या होत्या. त्या पट्ट्या चटईवर पसरून त्यांचा क्रम लावण्याचे काम झाले. आणि मग उद्या येताना तुम्ही तुमच्या पाककृतीचा दुसरा खर्डा लिहून आणा असे सांगितले.

मुलांच्या लिखाणाचा दुसरा खर्डा पाहिल्यावर एक बाब लगेचच लक्षात आली. त्यांनी पदार्थ बनवण्याच्या पायऱ्या अगदी अचूक क्रमाने लिहिल्या होत्या. आमची पट्ट्यांचा क्रम लावण्याची शक्कल बऱ्यापैकी कामी आली. राधीने लिहिलेली पाककृती अजून ही अनुभवाच्या स्वरूपातच आहे. फक्त आधी साहित्य लिहणे तिने पुस्तकातल्या सारखे केले आहे. आणि त्यातही तिळगूळ हे साहित्य म्हणून लिहिले आहे.

अमितने क्रमाने पायऱ्या लिहिल्या आहेत आणि भाषा ही स्वकेंद्री नसून बरीचशी औपचारिक भाषेसारखी आहे. काल पुस्तकातील पाकृती वाचून दाखवल्यावर त्यातील भाषा लक्षात आणून देताना मुलांनी ज्या प्रकारचा उदासीन प्रतिसाद दिला होता तो पाहता आजच्या दुसऱ्या खर्ड्यात ती इतकी प्रगती करतील असे वाटले नव्हते. अजून एक बाब म्हणजे आपले लेखन स्केचपेन वापरून सजवण्याची सगळ्यांना भारी हौस वाटते आहे. लिखाणाइतकाच वेळ त्यांनी या सजावटीत घालवला. ‘स्केचपेन सारखे साधन मुबलकपणे वापरायला मिळणे’ इतक्या क्षुल्लक वाटणाऱ्या गोष्टीचे मुलांना वाटणारे अप्रूप पाहून माझ्या मनात संमिश्र भावनांचा कल्लोळ सुरू झाला. सजावटीच्या निमित्ताने सगळे इतका वेळ एका जागी बसले याचा आनंद मानावा, की असले बारीक सारीक आनंदही आजवर त्यांच्यापर्यंत पोहचले नाहीत याचे वाईट वाटून घ्यावे ? काही कळत नाहीये.

कोणत्याही प्रक्रियेचे लेखन करणे हा मुलाच्या लेखन प्रवासातील महत्त्वाचा टप्पा असतो. आपण जे लिहितो आहोत ते वाचकाला नीट समजायला हवे हे उद्दिष्ट अशावेळी मुलांच्या समोर अगदी स्पष्ट असते. आता मुलांना विटा कशा बनवायच्या, गोट्या कशा खेळायच्या, चपला कापून त्याची गाडी कशी बनवायची असे छोटे छोटे विषय देऊन ‘प्रक्रिया लेखन’ करायला सांगायचे असे आम्ही ठरवले आहे. यातून लेखन विषयाचे नियोजन करणे, क्रम ठरवणे, अचूक शब्द निवडणे अशा काही बाबी साध्य होतील असे वाटते आहे.

एरवी लिहायला अळम् टळम् करणाऱ्या मुलांनी अगदी नेटाने पाकृतीचा दुसरा खर्डा बनवला आहे. लिखाणाचा आशय जर मुलांच्या आयुष्याशी जोडलेला असेल तर त्यांचा उत्साह टिकून राहतो, हे आम्हाला सैद्धांतिक पातळीवर माहिती होते. पण प्रत्यक्षात काम करताना येणारी त्या सिद्धांताची अनुभूती ही काही वेगळाच आनंद देऊन गेली हे नक्की !