अंगणवाडीतले वाचनालय

मुलांना लिहायला वाचायला कधी आणि कसे शिकवायचे असा प्रश्न बरेच पालक विचारतात. जेव्हा पालक असा प्रश्न विचारत असतात तेव्हा ते बहुधा असे विचारत असतात की मुलांना लिपी कधी आणि कशी शिकवायची. आपल्याकडे वाचन-लेखन शिकणे हे लिपी शिकण्याशी घट्ट जोडले गेले आहे. लिपी शिकणे हा वाचन-लेखन शिकण्याचा महत्त्वाचा पण ‘लहानसाच’ भाग आहे याची जाणीव बऱ्याचदा या क्षेत्रात काम करणाऱ्यांनाही नसते. या क्षेत्रातील अनेक जाणकार बालवाडीत वाचन-लेखनाशी संबंधित कोणताही उपक्रम करण्याला विरोध करतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे वाचन शिकवणे म्हणजे मुलांना अक्षरे व बारखडी शिकवणे ही समजूत. सध्या ज्या प्रकारे बालशाळांत मुलांना अक्षरे परत परत लिहायला लावली जातात किंवा ती  स्मरणात राहावीत म्हणून सराव दिला जातो ते पाहता जाणकारांनी बालशाळेतील  वाचन-लेखनाला विरोध करणे हे योग्यच आहे. पण साक्षर होण्याची व्याप्ती लिपी परिचयाच्या थोडी पलीकडे नेली तर अंगणवाडीत सघन साक्षरता कार्यक्रम असणे का गरजेचे आहे हे सहजच पटेल.

मुले आपल्या घरची तोंडी भाषा वेगाने आणि जवळ जवळ विनासायास अवगत करतात. साक्षरतेचे मात्र तसे नाही. चांगले वाचता येण्यासाठी लेखी भाषेशी संबंधित काही कल्पना मुलांना  माहिती होणे आवश्यक असते. या कल्पना साधारणपणे पुढीलप्रमाणे आहेत.

1. वाचनाचा आपल्या दैनंदिन जीवनात बराच उपयोग असतो आणि वाचनातून आनंद मिळतो.
2. आपण जे बोलतो तेच लिहिता येते आणि लिहिलेले वाचता येते.
3. आपण जसा बोलून संवाद साधू शकतो तसाच लिहून साधू शकतो.
4.  मराठीसारख्या भाषा वाचताना वाचक डावीकडून उजवीकडे आणि वरून खाली वाचत जातो.
5. पुस्तक वाचताना पाने उलटत पुढे वाचत जावे लागते.
6. पुस्तकात चित्रे व मजकूर दोन्ही असतात आणि दोन्हीचा मिळून अर्थ लावता येतो.

मोठ्या माणसांना वाचताना किंवा लेखी भाषा वापरताना पाहून  साक्षर घरातील मुले वरीलपैकी बऱ्याच बाबी शाळेत येण्याच्या आधीच शिकलेली असतात. ज्या मुलांना लहानपणी पुस्तके वाचून दाखवली जातात, ज्यांच्याशी लेखी भाषेच्या स्वरूपाबाबत आवर्जून बोलले जाते अशी मुले चटकन लिपी अवगत करतात. थोडक्यात, लहान वयापासून भरपूर लेखी भाषा मुलाच्या अवतीभोवती असेल तर मुलाचा वाचण्या-लिहिण्याचा प्रवास सुकर होतो.

मात्र ज्या घरांतील पहिलीच पिढी साक्षर होते आहे किंवा ज्यांच्या घरात लेखी मजकुराचा फारसा वापर केला जात नाही अशा मुलांना लेखी भाषेचा उपयोग समजून घेण्यासाठी अंगणवाडीवर अवलंबून राहावे लागते. म्हणूनच अंगणवाडीत  एक लहानसे वाचनालय असणे अत्यावश्यक ठरते. या व्हिडिओमध्ये तुम्हाला दीपाताईंच्या अंगणवाडीतील वाचनालयाला भेट देण्याची संधी मिळेल.

व्हिडिओतून तुमच्या लक्षात आलेच असेल की मुलांना लहानपणापासून पुस्तके पाहायला, वाचायला मिळणे किती महत्त्वाचे आहे. पण मराठीसारख्या भाषांतील अजून एक अडचण म्हणजे या वयाच्या मुलांना आवडतील किंवा रुचतील अशी पुस्तकेच फारशी नाहीत. जी काही थोडीफार आहेत ती सहजासहजी मिळत नाहीत. शिवाय अनेकदा या पुस्तकांतले विषय शहरी भागांतील मुलांच्या भावविश्वातील असतात, त्यामुळे ग्रामीण मुलांना ती आपलीशी वाटतीलच असे नाही. दीपाताईंच्या अंगणवाडीत दिसणारे छोटेखानी वाचनालय तयार करणे हे वाटते तितके सोपे काम नाही.

या अडचणीवरही काही अंगणवाडी सेविकांनी त्यांच्या कल्पकतेने मात केली आहे. त्यांनी चक्क आपल्या अंगणवाडीतल वाचनालयासाठी स्वतःच पुस्तके तयार केली आहेत. पुढे दिलेल्या स्लाईडशो मध्ये तुम्हाला असेच एक पुस्तक पाहायला मिळेल. तुम्ही मोबाईलवर ब्लॉग वाचत असाल तर पुस्तकाखाली दिसणाऱ्या ठिपक्यांच्या ओळींतील ठिपक्यांवर टॅप करून तुम्ही पुस्तकाचे एकेक पान वाचू शकता.

या पुस्तकातली भाषा काळजीपूर्वक वाचा. ‘रामूने सरकी डोबली’, ‘पराटीली फुले लागली’ अशी स्थानिक शब्दसंपदा लहान मुलांच्या पुस्तकांत येणे खूपच महत्त्वाचे आहे. कारण हे शब्द मुलांच्या अनुभवविश्वाशी घट्ट जोडलेले आहेत. म्हणून असे पुस्तक वाचून दाखवणे मुलांसाठी सर्वात अर्थपूर्ण ठरते. पण तरीही नेहमी केवळ अंगणवाडी ताईंनी स्वतः पुस्तके तयार करणे हे काही पुरेसे नाही. कारण अशा पुस्तकांची संख्या मर्यादित असणार. ग्रामीण भागांतील मुलांना आवडतील, त्यांच्या पालकांना परवडतील अशी पुस्तके निर्माण कशी करायची आणि ती मुलांपर्यंत कशी पोहचवायची हा मोठा प्रश्न आहे. अंगणवाड्यांच्या वाचनालयातून पुस्तके पालकांपर्यंत पोहचवायची असा एक मार्ग असू शकेल. पण मुळातच या वयोगटासाठी पुस्तके उपलब्ध नाहीत हा प्रश्न सोडवणे आवश्यक आहे. त्यासाठी लेखक, प्रकाशक तयार होणार का, त्यांचे आर्थिक गणित जमणार का असे अनेक प्रश्न आहेत. पण आपल्याला जर सार्वत्रिक साक्षरता खऱ्या अर्थाने गाठायची असेल तर या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याशिवाय पर्याय नाही. हे प्रश्न सोडवण्यासाठी काय करता येईल या बाबतच्या तुमच्या कल्पना ब्लॉगला प्रतिसाद म्हणून नक्की मांडा. 

आता व्हिडिओतील इतर मुद्यांकडे वळू या. लहानपणी भातुकली खेळणारी मुले आपण सगळ्यांनीच पाहिली असतील. लहान मुलांच्या विकासात या प्रकारच्या खेळांना फार महत्त्वाचे स्थान आहे. समवयस्कांसोबत खेळायचे हे खेळ मुलांच्या विकासाला मोठाच हातभार लावतात. या खेळातून सामाजिक-भावनिक विकास, भाषिक विकास यांना मोठीच चालना मिळत असते. या व्हिडिओतील अंगणवाडीताईची नक्कल करणारी मुलगी तुम्ही पाहिलीच असेल. तिला नेतृत्व करायला फार आवडते हे अगदी लगेचच कळते. काल्पनिक खेळादरम्यान मुलांचे निरीक्षण केल्यास मुलांची अशी वेगवेगळी स्वभाववैशिष्ट्ये अंगणवाडी ताईला कळू शकतात.

तुम्ही पाहिलेच असेल की व्हिडिओतील दुकानात ग्राहक झालेल्या प्रत्येक मुलाला दुकानदार आपल्याकडे लक्ष देईपर्यंत थांबावे लागले. खेळताना एखाद्याने मलाच सारे काही आधी मिळाले पाहिजे असे म्हणून चालले नसते. खेळता खेळता मध्येच एखादयाला दुकानदार व्हावेसे वाटले तरी दुसऱ्या मुलाचे खेळणे संपेपर्यंत थांबावेच लागले असते. थोडक्यात  इतरांशी बरेच जमवून घेतल्याशिवाय दुकानाच्या खेळात भाग घेणे कोणालाच शक्य झाले नसते.  मुले एकमेकांशी असे जमवून घेताना नकळतपणे आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवायला शिकतात आणि त्यातून त्यांच्या सामाजिक-भावनिक विकासाला चालना मिळते.

दीपाताईंनी तयार केलेल्या भौतिक सुविधा कशा वापरायच्या हे त्यांच्या अंगणावडीतील मुलांना आता चांगले कळले आहे. या सुविधांचा वापर मुले आता बहुधा स्वतंत्रपणे करतात. त्यामुळे दीपाताईंचे कष्ट बरेच कमी झाले आहेत. या साऱ्या सुविधा करणे फारसे खर्चिक नाही.  ग्रामपंचायतीच्या निधीतून तरतूद करून त्या नक्कीच उभ्या करता येतात. फक्त त्या निर्माण करताना अंगणवाडी ताईंना बरेच मार्गदर्शन लागते. ते त्यांच्यापर्यंत पोहचवणे हे खरे आव्हान आहे. क्वालिटी एज्युकेशन सपोर्ट ट्रस्ट या आमच्या संस्थेच्या मदतीने महाराष्ट्रातील जवळजवळ 2000 अंगणवाड्यामध्ये अशा सुविधा तयार करण्यात आल्या आहेत. अर्थातच राज्यातील अंगणवाड्यांची लाखावर संख्या लक्षात घेता 2000 हा आकडा काही फारसा मोठा नाही. पण जे 2000 अंगणवाड्यांत घडू शकते ते सगळ्या अंगणवाड्यांत नक्कीच घडू शकेल असे म्हणता येईल.