अनवट वाट

आज खर्चीचा ( आठवडी पगाराचा)  दिवस होता. त्यामुळे कामाला सुट्टी होती. मालकाकडून पैसे घेऊन बरेच पालक आज बाजारात जाणार होते.  मी आणि किशोर भट्टीवर पोहचलो तर सगळीकडे सामसूम होती. मुलेही कुठे दिसेनात. म्हणून शोधत शोधत दोघेही जरा भट्टीच्या मागच्या बाजूला गेलो तर तिथे उमेश गोट्या खेळताना दिसला. किशोर त्यांना म्हणाला, “चला.” 

तर सगळे म्हणाले “आज नय इयाचु आमी”

किशोर म्हणाला,” का रे ?”

” आज तं खर्ची ना ? ” सगळ्यानी उत्तर दिले.

किशोरने सगळ्यांना बोलावायचा बराच प्रयत्न केला. मी आणि तो मुद्दाम त्यांना शिकवायला इतक्या लांबून आलो आहे असे सांगितले. तर सगळे म्हणाले, “आज कशा आलास?”  किशोरच्या वाटाघाटींना काही यश येईना. सगळेजण आमच्याकडे साफ दुर्लक्ष करून खेळत बसले.

मुलांचे हे वागणे पाहून आम्हा दोघांनाही  राग आला आणि जरा वाईटही वाटले. सगळे काम धाम सोडून यांना शिकवायला म्हणून इथे यायचं आणि वरून ‘कशाला आलास’ हे ऐकून घ्यायचं? माझा इगो तर चांगलाच दुखावला होता. आम्ही काही न बोलता एकमेकांकडे पाहिले आणि आलेला राग मनातल्या मनात गिळला.

तसंही रागावून काय फायदा? मुलांनी थोडंच आम्हाला येऊन शिकवा असे म्हटले होते? हौस आमचीच! शिवाय उद्या खर्ची आहे, आमची सुट्टी असते, येऊ नका, असे सांगण्याची अपेक्षा मुलांकडून किंवा पालकांकडून करणे व्यर्थच होते. खरे तर आम्ही विचारले नाही, म्हणून त्यांनी सांगितले नाही! विचारले असते तर खेप वाचली असती कदाचित. असे म्हणून आम्ही दोघेही जमेल तितक्या शांतपणे मुलांचा खेळ पाहत उभे राहिलो.

उम्या भराभर गोट्या टिपत होता. त्याचा नेम पाहून मी चकित झालो. त्याच्याकडे चांगल्या अर्धा डबा भरून गोट्या होत्या. मी त्याला विचारले, “कुठून आणल्यास?” तर म्हणाला, ‘मीह्यान जिकल्या.’

“कशा जिकायच्या रे गोट्या ?” मी विचारले.

तशी सगळी फिदी फिदी हसू लागली. मला इतकी साधी गोष्ट माहीत नाही याचे त्यांना भारीच आश्चर्य वाटले.

” खेलता नाय ये तुला?” उम्याने विचारले.

चला. मगाशी आमच्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करून गोट्या खेळण्यात मग्न असलेल्या मुलांना मी काय बोलतोय यात रस वाटू लागला  याचे मला बरे वाटले.

” मला नाही रे येत. तुम्ही शिकवाल का मला?” मी विचारले

“बारीक होतास तहां नाय खेललास?” उमेशने विचारले.

मला एकदम माझे लहानपण आठवले. मी नुसते गोट्या खेळायचे नाव जरी काढले असते तरी चांगली धुलाई झाली असती. खरे तर गोट्या हा कसा ‘निम्न दर्जाचा’ खेळ आहे हे माझ्या आसपासच्या लोकांनी आपल्या बोलण्यावागण्यातून मनावर इतके ठसवले होते की मी कधी त्या वाट्यालाच गेलो नाही. आयुष्यात हा आनंद घ्यायचा राहूनच गेला.  मग मी उमेशकडे ‘गोट्या शिकव’ असा जरा हट्ट केला, तसा तो तयार झाला. मग सगळ्यांनाच भारी उत्साह आला. माझ्याकडे गोट्या नव्हत्या, त्यामुळे दोन गोट्या उसन्या घेऊन खेळायला सुरुवात केली. मी गोट्या जिंकल्या किंवा हरल्या तरी ज्याच्या त्यालाच परत द्यायच्या असे ठरले. मग मुलांनी मला ‘ढुशा’ नावाचा गोट्यांचा खेळ शिकवला. माझा अचाट नेम पाहून सगळे मनसोक्त हसले. थोडावेळ खेळून झाल्यावर मी त्यांना एक प्रश्न विचारला.

समजा माझ्याकडे १४ गोट्या आहेत आणि मला त्या मला अमित, उमेश, मंग्या आणि गुऱ्याला सारख्या वाटायच्या आहेत. तर प्रत्येकाला किती गोट्या मिळतील?

मुलांनी खेळ थांबवला ! गोट्यांचा डबा घेऊन त्यातून १४ गोट्या काढून वाटणी सुरू केली. एकूणच या नव्या खेळाची त्यांना बरीच मजा वाटत होती असे दिसले. मग एका मागोमाग एक गुणाकाराची आणि भागाकाराची तीन चार उदाहरणे मी गोट्यांचा आधार घेत पदरात पाडून घेतली. आजची खेप अगदीच वाया नाही गेली म्हणायची.

गोट्या खेळण्याच्या निमित्ताने पोरांकडून अभ्यास करून घेण्याच्या माझ्या चलाखीचे मलाच जरा कौतुक वाटले. पण  हा आनंद मुलांनी फार काळ टिकू दिला नाही. दुसऱ्या दिवशी भट्टीवर गेलो असता मुलांच्या खिशात बोरे होती. कालचा गोट्यांचा अनुभव लक्षात घेऊन मी आज बोरे वाटण्याची उदाहरणे मुलांना सांगू लागलो. पण कसचं काय? बोरे वाटून झाल्यावर, उत्तर काय आहे हे सांगायच्या आतच कोणाला तरी वाटलेल्या बोरातले बोर खायची इच्छा झाली. त्याने सरळ वाटलेल्या बोरांपैकी एक बोर तोंडात टाकले. ते पाहताच ज्याची बोरे होती त्याने खाणाऱ्याच्या पाठीत एक गुद्दा हाणला. त्यावरून मुलांची जी जुंपली ती सोडवता सोडवता माझ्या आणि किशोरच्या नाकी नऊ आले. प्रत्यक्ष बोरे वापरून शिकवण्याचा आमचा प्रयत्न फसल्याने काल मोठ्या चलाखीने कामी लावलेला दिवस आज सपशेल  वाया गेला.

मुलांची भांडणे सोडवून झाल्यावर माझ्या लक्षात आले की आज उमेश आलेला नाही. मी त्याच्याबद्दल मुलांकडे चौकशी केली तर कळले की त्याचे कुटुंब भट्टी सोडून निघून गेले. कारण काय, तर त्याच्या वडिलांचे शेटच्या सोबत भांडण झाले. कुठे गेले आहेत याची चौकशी केली तर काही पत्ता लागला नाही.

माझ्या मनात एकदम निराशा दाटली. इतक्या अस्थिर वातावरणात मी आणि किशोरने इथे येऊन शिकवण्याने काय साध्य होणार आहे? ज्या मुलांसाठी आम्ही हा खटाटोप मांडलाय त्यांना तरी याचा काय फायदा होणार आहे? आम्ही जे करतोय ते खरेच या मुलांच्या प्रश्नांचे उत्तर आहे का? असे अनेक प्रश्न मनात उभे राहिले.

भट्टीवरून परतताना मी किशोरला विचारले, ” आपल्या कामातून खरंच काही घडणार आहे का रे ?”

“माहिती नाही. पण करत राहू या. होईल काहीतरी.” अनाग्रही संस्कृतीत वाढलेल्या किशोरने सहज उत्तर दिले.

मग माझ्याही मनातली निराशा दूर झाली. डोक्यात विचार आला आमचे हे काम म्हणजे ‘निष्काम कर्मयोगाची मोफत शिकवणी’च नाहीय का? अशी संधी आयुष्यात परत परत येत नाही. मी हसलो आणि उद्या भट्टीवर काय करू या,  याबद्दल किशोरशी बोलू लागलो.

आज भट्टीवर गेल्या गेल्या मुलांच्या खाद्यसंस्कृतीचे दालन आम्हाला खुले झाले. अमितने काकडीची भजी कशी करायची ते लिहिले होते तर राधीने तिळगुळाची पाककृती लिहिली होती. “सक्रातीला मीनी तिलगूल केला होता.” असे तिने ठसक्यात सांगितले. पूजाने भात कसा शिजवायचा हे लिहिले होते आणि चंद्रिकाने मटाराची भाजी कशी करायची हे लिहून आणले होते. पूजाला जवल्याच्या भाजी बद्दल लिहायचे होते तर वैशालीला सोया वड्याच्या भाजी बद्दल. पण त्यांनी किशोरला सांगितले, आम्हाला लिहिता येत नाही तर तूच लिहून दे. मग किशोर त्यांच्यासोबत लिहायला बसला.

मुलींच्या जिव्हाळ्याचा विषय असल्याने त्यांना खूप काही सांगायचे होते. त्या भाजी करताना इकडचे तिकडचे बरेच काही सांगायच्या. भाजी करताना आधी काय केले, मग काय केले, शेवटी काय केले असा काही क्रम त्यांच्या सांगण्यात येत नव्हता. ‘तीन उकल्या आल्यावर जवला शिजतो’ हे आधी सांगतील तर ‘जवल्यात घालायला कांदे कापावे लागतात’ हे नंतर! त्यांना थोडावेळ बोलू दिल्यावर तुम्ही भाजीला सुरुवात कशी करता, मग काय करता, शेवटी भाजी कशी तयार होते, असे प्रश्न विचारून त्याच्या सांगण्यातला फापटपसारा कमी करून किशोरने दोघींनाही त्यांच्या त्यांच्या भाज्या कशा करतात हे लिहून दाखवले.

अमित, राधी, चंद्रिका, पूजा, राहुल यांनी बऱ्यापैकी लिखाण केले होते. त्यांचे लिखाण पाहता त्यांना पाककृती हा लेखन प्रकार कसा असतो हे सांगावे असा निर्णय आम्ही घेतला. मी सगळ्यांना समोर घेऊन बसलो आणि म्हणालो,

“तुम्ही आज पदार्थ कसा बनवायचा हे लिहिलेत ना? तशीच मोठी माणसंपण लिहितात.”

“कशाला?”  मुलांच्या चेहऱ्यावर आश्चर्य दिसले.

“कारण, ज्यांना तो पदार्थ बनवता येत नाही ते वाचतात आणि तो पदार्थ बनवतात” मी सांगितले. मुलांनी मान डोलावली. विषय पुढे नेण्यासाठी मी म्हणालो,“ एखादा पदार्थ कसा बनवायचा हे लिहून ठेवले तर त्याला त्या पदार्थाची पाककृती म्हणतात. राधीने तिळगूळाची पाककृती लिहिली आहे.”

मी हे सांगताच सगळी फिदी फिदी हसू लागली. मला काही कळेना ती का हसतायत ते.

“ आता यात हसण्यासारखे काय आहे?”  मी दटावले. तरी यांचे हसणे काही थांबेना. मग त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून मी अमितला विचारले, “ तू कशाची पाककृती लिहिली आहेस सांग बरं.”

“पाककुत्री?” अमितने विचारले. त्याने पाककुत्री म्हणताच सगळी खदाखदा हसत सुटली.

“अच्छा, म्हणून मघापासून खसखस पिकली होती होय?” मग मी आणि किशोर ही त्यांच्या हसण्यात सामील झालो. आमच्या एक गोष्ट लक्षात आली की मुले शब्दांतील आवाजांशी खेळतायत, त्यातून होणाऱ्या विसंगतीवर हसतायत. पाककृती ऐवजी ते पाककुत्री असे परत परत म्हणून हसत होते. खरेतर भाषाशिक्षणाच्या दृष्टीने ही बाब फार महत्त्वाची आहे. पण दुर्दैवाने असा भाषिक विनोद करता येणे ही क्षमता आपण शिक्षणव्यवहाराच्या परिघाबाहेरच ठेवली आहे.

हसण्याचा भर जरा ओसरल्यावर आम्ही त्यांना सांगितले की काही माणसे पदार्थ कसे बनवतात याची पुस्तके लिहितात. इतर माणसे त्यांची पुस्तके वाचून पदार्थ बनवू शकतात. पण त्यांना ते फारसे पटल्यासारखे दिसले नाही. म्हणून पाककृतीचे एखादे पुस्तक नेऊन त्यांना दाखवायचे असे आम्ही ठरवले. दुसऱ्या दिवशी पाककृतीचे एक पुस्तक घेऊन आम्ही भट्टीवर गेलो. त्या पुस्तकातील कांद्याच्या भज्यांची पाककृती वाचून दाखवली. पाककृतीची भाषा कशी असते हे मुलांना लक्षात आणून द्यायचा प्रयत्न केला. पण तो काही फारसा यशस्वी झाला नाही. भाषेपेक्षा ‘भज्यां’भोवतीच चर्चा जास्त घुटमळली. पुस्तकात भजी करण्याची दिलेली पाककृती आणि त्यांच्या घरची भजी बनवण्याची रीत यांची तुलना मुले करू लागली.

पाककृतीच्या पुस्तकासोबत आज भट्टीवर येताना किशोरने मुळ्याच्या भाजीची पाककृती लिहून तिच्या पट्ट्या कापून आणल्या होत्या. त्या पट्ट्या चटईवर पसरून त्यांचा क्रम लावण्याचे काम झाले. आणि मग उद्या येताना तुम्ही तुमच्या पाककृतीचा दुसरा खर्डा लिहून आणा असे सांगितले.

मुलांच्या लिखाणाचा दुसरा खर्डा पाहिल्यावर एक बाब लगेचच लक्षात आली. त्यांनी पदार्थ बनवण्याच्या पायऱ्या अगदी अचूक क्रमाने लिहिल्या होत्या. आमची पट्ट्यांचा क्रम लावण्याची शक्कल बऱ्यापैकी कामी आली. राधीने लिहिलेली पाककृती अजून ही अनुभवाच्या स्वरूपातच आहे. फक्त आधी साहित्य लिहणे तिने पुस्तकातल्या सारखे केले आहे. आणि त्यातही तिळगूळ हे साहित्य म्हणून लिहिले आहे.

अमितने क्रमाने पायऱ्या लिहिल्या आहेत आणि भाषा ही स्वकेंद्री नसून बरीचशी औपचारिक भाषेसारखी आहे. काल पुस्तकातील पाकृती वाचून दाखवल्यावर त्यातील भाषा लक्षात आणून देताना मुलांनी ज्या प्रकारचा उदासीन प्रतिसाद दिला होता तो पाहता आजच्या दुसऱ्या खर्ड्यात ती इतकी प्रगती करतील असे वाटले नव्हते. अजून एक बाब म्हणजे आपले लेखन स्केचपेन वापरून सजवण्याची सगळ्यांना भारी हौस वाटते आहे. लिखाणाइतकाच वेळ त्यांनी या सजावटीत घालवला. ‘स्केचपेन सारखे साधन मुबलकपणे वापरायला मिळणे’ इतक्या क्षुल्लक वाटणाऱ्या गोष्टीचे मुलांना वाटणारे अप्रूप पाहून माझ्या मनात संमिश्र भावनांचा कल्लोळ सुरू झाला. सजावटीच्या निमित्ताने सगळे इतका वेळ एका जागी बसले याचा आनंद मानावा, की असले बारीक सारीक आनंदही आजवर त्यांच्यापर्यंत पोहचले नाहीत याचे वाईट वाटून घ्यावे ? काही कळत नाहीये.

कोणत्याही प्रक्रियेचे लेखन करणे हा मुलाच्या लेखन प्रवासातील महत्त्वाचा टप्पा असतो. आपण जे लिहितो आहोत ते वाचकाला नीट समजायला हवे हे उद्दिष्ट अशावेळी मुलांच्या समोर अगदी स्पष्ट असते. आता मुलांना विटा कशा बनवायच्या, गोट्या कशा खेळायच्या, चपला कापून त्याची गाडी कशी बनवायची असे छोटे छोटे विषय देऊन ‘प्रक्रिया लेखन’ करायला सांगायचे असे आम्ही ठरवले आहे. यातून लेखन विषयाचे नियोजन करणे, क्रम ठरवणे, अचूक शब्द निवडणे अशा काही बाबी साध्य होतील असे वाटते आहे.

एरवी लिहायला अळम् टळम् करणाऱ्या मुलांनी अगदी नेटाने पाकृतीचा दुसरा खर्डा बनवला आहे. लिखाणाचा आशय जर मुलांच्या आयुष्याशी जोडलेला असेल तर त्यांचा उत्साह टिकून राहतो, हे आम्हाला सैद्धांतिक पातळीवर माहिती होते. पण प्रत्यक्षात काम करताना येणारी त्या सिद्धांताची अनुभूती ही काही वेगळाच आनंद देऊन गेली हे नक्की !