परिपाठातील कृती भाग 3

अंगणवाडीतील परिपाठादरम्यान नियमितपणे करता येतील अशा काही कृती आपण या आधीच्या दोन ब्लॉग पोस्टस् मध्ये पाहिल्या. यातील बऱ्याचशा कृतींमधून मुलांच्या तोंडी भाषेच्या विकासाला आणि साक्षरतेच्या विकासाला कशी चालना मिळते हेही आपण अभ्यासले. परिपाठातली आजची कृती आहे हवेच्या नोंदी आणि चित्रालेख. या कृतीत मुले हवेच्या स्थितीच्या नोंदी करतात आणि मग त्या नोंदींच्या आधारे एक चित्रालेखही तयार करतात. आश्चर्य वाटलं ना वाचून? अंगणवाडीतली ही मुलं नुकतीच मोजायला शिकली आहेत. ती आलेख वगैरे बनवू शकतील? थोडी शंका वाटते ना ? मग आपण ही व्हिडिओ पाहू या.

व्हिडिओ पाहिल्यावर तुम्हाला एक बाब नक्कीच जाणवली असेल की अंगणवाडीतल्या मुलांसोबत आलेख वगैरे तयार करण्याची कल्पना प्रथम ऐकल्यावर वाटते तितकी अव्यवहार्य नक्कीच नाही. मुले एकादा का 10 किंवा 20 पर्यंतच्या संख्या शिकली की त्या संख्यांचा वापर त्यांनी  रोजच्या जीवनात वेगवेगळ्या संदर्भात करायला हवा. हवेच्या नोंदी करण्यासारख्या  कृतीतून मुलांना ही संधी आपोआप मिळत असते. संख्यांचा असा वापर केल्यामुळे मुलांची संख्यांची समज दृढ  व्हायला मदत होते.

शिक्षणाच्या क्षेत्रात वैज्ञानिक दृष्टीकोन असा शब्द अनेकवेळा आपण वापरतो. त्याची नेमकी व्याख्या काय हे जरा बाजूला ठेवले तरी निरीक्षणे करणे, निरीक्षणांच्या नोंदी करणे, नोंदींचे विश्लेषण करणे, त्या आधारे काही एक निष्कर्ष काढणे ही कौशल्ये वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचा एक भाग आहेत असे म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही.

या व्हिडिओतील मुले रोज आकाशात सूर्य किंवा ढग आहेत का, वारा वाहतो आहे का, थंडी किंवा पाऊस आहे का याचे परिपाठच्या वेळी जाणीवपूर्वक निरीक्षण करतात. केलेल्या निरीक्षणांच्या नोंदीही करतात आणि त्या नोंदींच्या आधारे काही अनुमान काढायचा प्रयत्न करतात. एकूणच या लहानशा कृतीत बऱ्याच गोष्टी शिकण्यासाठी वाव आहे.

मात्र यासारख्या कृतीतून मुले किती शिकणार हे पुन्हा सर्वस्वी अंगणवाडीताईवर अवलंबून आहे. कारण नोंदींचा चित्रालेख तयार झाल्यावर ताई कशा स्वरूपाचे प्रश्न विचारते यावर मुले किती शिकणार हे अवलंबून आहे. आता या व्हिडिओतल्या ताईंनी विचारलेल्या प्रश्नाचेच उदाहरण घेऊ या. त्यांनी प्रश्न विचारलाय, ‘या आठवड्यात सूर्य जास्त दिवस दिसत होता की ढग जास्त दिवस होते?’ या प्रश्नाचे उत्तरही मुलांनी योग्य दिले आहे. पण या सारख्या प्रश्नातून चित्रालेखात सहज दिसणारी माहितीच मुलांनी शोधली आहे. मुलांना थोडे वेगळे प्रश्न विचारून कदाचित काही पावले अजून पुढे टाकता आली असती.

• 

• 

अशी पावले पुढे टाकण्यासाठी प्रश्न कसे विचारायचे यावर बरेच काम करावे लागते. हे प्रश्न कसे असावेत याचा एक नमुना आता पाहू या. समजा ताईने विचारले असते की या नोंदींवरून पुढच्या आठवड्यात आकाश स्वच्छ राहील, रोज सूर्य दिसेल असे आपण म्हणू शकू का ? कशावरून? या सारख्या प्रश्नाचे उत्तर देताना सर्व नोंदींचा एकत्र विचार करावा लागेल. व्हिडिओतील आलेखात दिसणाऱ्या नोंदींचा असा एकत्र विचार केला तर पुढचाआठवडाभर रोज आकाश स्वच्छ दिसण्याची शक्यता बरीच कमी आहे असे आपण नक्कीच म्हणू शकू. या प्रश्नाचे उत्तर ठरवताना नोंदींकडे समग्र दृष्टीने पाहून अंदाज बांधणे, आपले म्हणणे शक्याशक्यतेची भाषा वापरून मांडणे, ते मांडण्यासाठी नोंदींचा वापर पुरावा म्हणून करणे या सारख्या अनेक मूलभूत बाबी मुलांना कराव्या लागतील. अर्थातच ही प्रक्रिया अत्यंत समृद्ध करणारी असेल. एका प्रश्नाला एकच बरोबर उत्तर ही चौकट सैल होऊन अनिश्चिततेच्या प्रांतात पाऊल ठेवायची संधी त्यांना मिळेल.

समजा ताईंनी विचारले असते की या आठवड्यात हवा ढगाळ होती, असे आपण या नोंदींवरून म्हणू शकू का ? या प्रश्नाचे उत्तर अगदी निश्चितपणे देता येणे अवघड आहे. कोणी म्हणेल या आठवड्यात सर्व दिवशी ढग दिसले म्हणून हवा ढगाळ होती असे आपण म्हणू शकतो. पण ते लगेच खरे मानता येणार नाही. कारण आकाशात सूर्य आणि थोडेफार ढग दिसत असतील तर त्याला ढगाळ हवा म्हणायचे का ? असा प्रश्न तयार होतील.

मग ढगाळ हवा म्हणजे काय हे आधी निश्चित करून मग परत नोंदी घ्याव्या लागतील. आकाशात ढग दिसत होते का हा प्रश्न बदलून कदाचित आकाशात सूर्य दिसणार नाही इतके ढग होते का? असा करावा लागेल. या साऱ्या प्रक्रियेत मुलांना विचार करायला, वाद घालायला भरपूर वाव मिळेल आणि त्यातून त्यांचे शिक्षण पुढे जाईल.

आता कोणी म्हणेल की इतकी सगळी गुंतागुंत इतक्या लहान मुलांना समजणे शक्य आहे का? या विषयात जे संशोधक काम करत आहेत त्यांच्या मते तरी ‘हो’. नोंदी करून माहिती मिळवण्याआधी  मुलांना आपला  प्रश्न नेटका करायला शिकवणे अगदी बालवयापासूनच शिकवायला हवे असे त्यांचे मत आहे. ‘आपल्या वर्गातल्या किती मुलांनी कोणत्या वाहनातून प्रवास केला आहे’, ‘वर्गातील मुलांना सर्वात आवडणारे दोन खाऊ कोणते आहेत’ अशा प्रकारच्या प्रश्नांवर चर्चा करून लहान लहान सर्वेक्षणे बालवर्गात करता येतात. या सर्वेक्षणातून आलेली माहिती दृष्यरूपात मांडायला आणि त्यातून आधी ठरवलेल्या प्रश्नाचे उत्तर शोधायला मुलांना शिकवता येते हे या संशोधकांनी त्यांच्या कामातून दाखवून दिले आहे.

या  विदेशी संशोधकांच्या कामचा थोडाफार अभ्यास करून अंगणवाडीताईंकडून मी थोडी जास्तच अपेक्षा करतोय का ? मी म्हणेन, हो आणि नाही सुद्धा. बहुतेक अंगणावड्यांतील बालशिक्षणाची सध्याची स्थिती पाहिली तर माझी अपेक्षा फारच जास्त आहे असे म्हणावे लागेल. पण या व्हिडिओतील ताईंनी आपली अंगणवाडी ज्या स्तरावर नेली आहे, तो स्तर लक्षात घेता त्यांच्याकडून अशी अपेक्षा नाही करायची तर कोणाकडून करणार? तुम्हाला या बाबत काय वाटते आहे ब्लॉग खालील leave a reply ही सुविधा वापरून नक्की कळवा.