शाळा तयार आहेत ?

आज भट्टीवर गेले असताना किशोरला मतीच्या भोंग्यातून विव्हळण्याचा आवाज आला. त्याने जाऊन पाहिले तर मतीचा नवरा तिला बदडत होता. किशोर आलेला पाहून तो थांबला. भांडणाचे कारण काय याची विचारपूस केली तर पाटलीण बाईने मतीला घरी कामाला बोलावले होते आणि नवऱ्याचे म्हणणे होते तू जाऊ नकोस. मती दोन वर्षांपूर्वी किशोरच्या शाळेत यायची. किशोरने तिला वाचते लिहिते करायचे खूप प्रयत्न केले. पण मतीला काही त्यात गोडी वाटे ना.

तशी मती फटकळ. तिला काही समजावून सांगायचे म्हणजे कठीण. तिच्या मनाविरुद्ध काही झाले तर लगेच रुसून बसणार आणि पुढचे काही दिवस शाळेचे तोंड बघणार नाही. काही काळाने तिने हळू हळू शाळेत येणे थांबवले. किशोर तिला शाळेत आणायला भट्टीवर जायचा पण ती ऐकायची नाही. आपण शाळेत इतर मुलांच्या तुलनेत फारच मागे पडलोय हे मतीला उमगले होते. त्या मुळे भट्टीवरचे बारीसारीक काम करून चार पैसे मिळवण्यात तिला जास्त रस वाटे. गेल्या साली तिचे लग्न झाले. शाळकरी मतीची मतीवहिनी झाली. मागचे दोर कापले गेले. आता याच वाटेवर पुढे जाण्यावाचून गत्यंतर नाही.

मतीची ही कहाणी भट्टीवरल्या इतर कोणत्याही मुलीची कहाणी होऊ शकते. शाळांत येऊनही न टिकणे याला मतीसारख्या मुलींच्या घरची परिस्थिती जवाबदार आहेच पण याचे दुसरे एक कारण शाळेतही आहे. शिक्षण हक्क कायद्यानंतर वीटभट्ट्यांवर चालवल्या जाणाऱ्या भोंगाशाळांसारख्या अनौपचारिक शिक्षणाच्या व्यवस्था बंद झाल्या आहेत. ते एक प्रकारे योग्यच आहे. कारण भट्टीसारख्या अत्यंत अस्थिर वातावरणात, अल्पशिक्षित, अप्रशिक्षित शिक्षकाकडून शिकण्याला प्रचंड मर्यादा येतात. तसेच एकदा शिक्षण हा मूलभूत हक्क म्हणून मान्य केल्यावर प्रत्येक मूल शाळेत असणे हे अनिवार्य आहे. पण प्रश्न असा आहे की आपल्या शाळा प्रत्येक मुलाला सामावून घ्यायला तयार आहेत का?

शाळेत आल्यावर आपल्याला काही येत नाही, काही समजत नाही हीच भावना निर्माण होणार असेल तर मुलांना शाळेबद्दल गोडी का वाटावी? मतीसारख्या मुलांना अपयशच येईल अशी शाळेची रचना आपण करून ठेवली आहे. शाळेची भाषा, तिथल्या पुस्तकांचा आशय, त्यातली चित्रे,  तिथले वातावरण, तिथले प्रगती मापण्याचे निकष, सारे काही मतीसारख्या मुलींना परके वाटते. प्रयत्न करूनही आपल्याला यातले काही जमत नाही ही भावना मनात घट्ट रुजते आणि मग या मुलांचे मागे पडणे सुरू होते.

या मुलांच्या गरजा लक्षात घेऊन शिक्षणाचे नियोजन करायचे म्हटले तर शाळेतला सारा शिक्षणव्यवहार लवचिक करायला लागणार. प्रसंगी शाळेची क्रमिक पुस्तके बाजूला टाकून मुलांचे जगणे थेट शाळेत आणावे लागणार, त्यांची प्रगती मापण्याचे निकषही डोळसपणे आणि स्थानिक पातळीवर ठरवावे लागणार. आणि महत्त्वाचे म्हणजे हे सारे ज्याने घडवायचे त्या शिक्षकाला सबल करावे लागणार. त्याच्यावर विश्वास ठेवायला लागणार.

किशोरसारख्या शिक्षकांच्या मते ही मुले शाळेत आल्यावर रुळायला जवळ जवळ वर्ष जाते. त्यांना व्यवस्थेत रुळायला वेळ लागतो. तो न देता आपण घाईघाईने त्यांच्या कपाळावर ‘यांना काही जमत नाही’ असा शिक्का मारला, तर त्यांनी शाळेत का टिकावे? असा शिक्का मारण्याचे मोठेच काम परीक्षा करतात. परीक्षेत नापास होणे हे एकप्रकारे या मुलांना शिक्षण व्यवस्थेच्या बाहेर ढकलण्याचे साधन बनते. आणि शाळेतून बाहेर पडल्यावर मजुरी, लग्न आणि लहान वयात मुले होणे या चक्रात अडकण्याशिवाय पर्याय नसतो. शाळेमध्ये राहून मतीसारखी मुलगी कदाचित इतर मुलांपेक्षा थोडी कमी प्रगती करेल, पण शाळेमुळे पुढच्या दुष्टचक्रातून तिची सुटका होण्याची संभावना वाढते, हे काही कमी महत्त्वाचे नाही. नापास करू पाहणाऱ्या परीक्षा टाळल्याशिवाय, केवळ प्रमाणित चाचण्यांतील आकडेवारीवरून यशापयश जोखण्याचा मोह आवरल्याशिवाय आपल्या शाळा मतीसारख्या मुलांना कशा समावून घेतील?